[۲۶۰] محکم: «وَأَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْوَاهُمُ النَّارُ کُلَّمَا أَرَادُوا أَن یخْرُجُوا مِنْهَا أُعِیدُوا فِیهَا وَقِیلَ لَـهُم ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّذِی کنتُم بِهِ تُکذِّبُونَ» (سوره‌ی سجده، آیه‌ی ۲۰)
ترجمه: «و اما کسانی که نافرمانی کرده‏اند پس جایگاهشان آتش است هر بار که بخواهند از آن بیرون بیایند در آن بازگردانیده می‏شوند و به آنان گفته می‏شود عذاب آن آتشی را که دروغش می‏پنداشتید [و سبکش می‌شمردید،] بچشید»

********************

[۲۶۱] محکم: «یوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یقُولُونَ یا لَیتَنَا أَطَعْنَا اللهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا * وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا * رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَینِ مِنَ العَذَابِ وَالعَنْهُمْ لَعْنًا کبِیرًا» (سوره‌ی احزاب، آیات ۶۶ تا ۶۸)
ترجمه: «روزی که چهره‏هایشان را در آتش زیر و رو می‏کنند، می‏گویند: ای کاش ما خدا را فرمان می‏بردیم و پیامبر را اطاعت می‏کردیم. و می‏گویند: پروردگارا ما رؤسا و بزرگتران خویش را اطاعت کردیم و ما را از راه به در کردند. پروردگارا آنان را دو چندان عذاب ده و لعنتشان کن، لعنتی بزرگ»

********************

[۲۶۲] محکم: «وَالَّذِینَ کفَرُوا لَـهُم نَارُ جَهَنَّمَ لَا یقْضَی عَلَیهِمْ فَیمُوتُوا وَلَا یخَفَّفُ عَنْهُم مِّنْ عَذَابِهَا کذَلِک نَجْزِی کلَّ کفُورٍ * وَهُمْ یصْطَرِخُونَ فِیهَا رَبَّنَا أَخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا غَیرَ الَّذِی کنَّا نَعْمَلُ أَوَلَمْ نُعَمِّرْکم مَّا یتَذَکرُ فِیهِ مَن تَذَکرَ وَجَاءکمُ النَّذِیرُ فَذُوقُوا فَمَا لِلظَّالِمِینَ مِن نَّصِیرٍ» (سوره‌ی فاطر، آیات ۳۶ و ۳۷)
ترجمه: «و[لی] کسانی که کافر شده‏اند آتش جهنم برای آنان خواهد بود. حکم به مرگ بر ایشان [جاری] نمی‏شود تا بمیرند [و خلاص شوند] و نه عذاب آن از ایشان کاسته شود. [آری] هر ناسپاسی را چنین کیفر می‏دهیم. و آنان در آنجا فریاد برمی‏آورند: پروردگارا ما را بیرون بیاور تا غیر از آنچه می‏کردیم، کار شایسته کنیم. [ولی افسوس که به آنان گفته می‌شود:] مگر شما را [آن قدر] عمر دراز ندادیم که هر کس که باید در آن عبرت گیرد، عبرت می‏گرفت و [آیا] برای شما هشداردهنده [یعنی پیامبر] نیامد؟! پس [این عذاب دردناک را برای همیشه] بچشید که برای ستمگران، یاوری نیست»

********************

[۲۶۳] محکم: «هَذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی کنتُمْ تُوعَدُونَ * اصْلَوْهَا الیوْمَ بِمَا کنتُمْ تَکفُرُونَ * الیوْمَ نَخْتِمُ عَلَی أَفْوَاهِهِمْ وَتُکلِّمُنَا أَیدِیهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِمَا کانُوا یکسِبُونَ» (سوره‌ی یس، آیات ۶۳ تا ۶۵)
ترجمه: «این است جهنمی که به شما وعده داده می‏شد. به [جرم] آنکه کفر می‏ورزیدید اکنون در آن درآیید. امروز بر دهـان‌های آنان مُهر می‏نهیم و دست‌هایشان با ما سخن می‏گویند و پاهایشان بدانچه فراهم می‏ساختند گواهی می‏دهند».

گاهی اوقات، برای این که اهمیت نماز غفیله را برسانند، به روایتی مجعول و تازه‌تأسیس تمسک می‌کنند. در ضمن بررسی منبع و سابقه‌ی این روایت، اشکالی که در آن مستور است را نیز برملا می‌کنیم.

روایت اول:
ملا محمد باقر فشارکی می‌نویسد: در جایی دیدم بعد از اینکه یزید از کرده‌های خود پشیمان شد، از حضرت چیزی خواست که موجب تخفیف اعمال او شود. امام سجاد به او فرمود: مگر اینکه نماز غفیله بفریاد تو برسد. حضرت زینب خاتون فرمود: ای نور دیده‌ی برادر، این ملعون با وجود این همه بدیها که به ما نمود شما به او تعلیم می‌فرمایید؟ آن بزرگوار فرمود: موفق نمی‌شود، و چنان هم شد. هر وقت خواست بجا آورد به درد دل مبتلا شد.
منبع: عنوان الکلام، آخوند ملا محمد باقر فشارکی، صفحه‌ی ۹۸. نگارش‌یافته در حدود ۱۵۰ سال قبل.

روایت دوم:
مرحوم نهاوندی می‌نویسد: چنانچه علی ما هو المشهور یزید موفق به اتیان نماز غفیله که عقیله بنی هاشم حضرت زینب او را تعلیم ‏داده بودند نگردید …
منبع: عبقری الحسان، نهاوندی، جلد ۱، جزء ۳، صفحه‌ی ۶۷. که آموزش نماز غفیله به یزید را به حضرت زینب (سلام الله علیها) نسبت می‌دهد و ادعای شهرت دارد.

روایت سوم:
مرحوم آسید جواد ذهنی تهرانی می‌نویسد: روزى از روزها که یزید پلید حضرت را خواسته و مشغول صحبت بود اظهار ندامت از کرده‏هاى خود مى‏کرد که حب ریاست و سلطنت چشم مرا کور کرد که قطع رحم کردم و با پدرت حسین (علیه السلام) نهایت خصومت بجاى آوردم و بد کردم خطا کردم یا على اکنون راه نجاتى از براى من هست هرگاه استغفار کنم خداوند از سر تقصیر من می ‏گذرد یا نه امام چهارم (علیه السلام) فرمود اى یزید ریختن خون امام که جگر گوشه حضرت خیرالأنام بود سهل کارى نبود که بتوان در صدد علاج آن بر آمد اگر به فرض من از تو بگذرم جدم رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) از تو نخواهد گذشت پدرم على مرتضى و جده‏ام فاطمه زهراء (سلام الله علیهما) از تو نخواهند گذشت خداوند و ملائکه ملاء اعلى به تو نفرین مى‏کنند. 
اى یزید اگر اندکى بیاندیشى و در کارهاى زشت خود تفکر نمائى هر آینه به کوهها فرار کرده و سر به بیابان‏ها می‌‏گذارى. 
اى ظالم این چه ظلمى است که بعد از کشتن پدر و برادر و اعمام و بنى اعمام من و اسیرى حرم پیغمبر خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) و این همه خواری‏ها که بر سر ما آوردى به اینها اکتفاء نکرده اکنون سر نازنین پدرم حسین (علیه السلام) را بر دروازه شهر آویخته‏اى و هیچ نمی‌گویى که این امانت رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) است، مژده باد تو را به ندامت و پشیمانى که در روز جزا در نظر خلائق در محضر خالق بکشى و سزاى خود ببینى. 
یزید آب حسرت از دیده ریخت و آه ندامت برکشید، عاقبت حضرت نماز غفیله را تعلیم او نمودند که جهت آمرزش گناهانش به خواندن آن مبادرت نماید ولى آن پلید موفق به خواندن آن نماز نشد و به همان حالت کفر و زندقه و ارتداد و الحاد روى به درک نهاد.
منبع: از مدینه تا مدینه، سید جواد ذهنی تهرانی، صفحه‌ی ۹۷۹.

****************

نقد و بررسی:
برای واضح شدن اشتباه مفهومی این روایت، سه مقدمه عرض می‌کنیم:
مقدمه‌ی اول: در روایت معتبر آمده است: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (علیه السلام):‏ «کَفَى‏ بِالنَّدَمِ‏ تَوْبَهً» [کافی، محدث کلینی، جلد ۲، صفحه‌ی ۴۲۶، باب الاعتراف بالذنوب و الندم علیها]
یعنی همین که انسان، از کرده‌ی خویش، پشیمان شود، برای قبول شدن توبه‌اش کفایت می‌کند.
مقدمه‌ی دوم: قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ» (سوره‌ی بقره،‌ آیه‌ی ۲۲۲) یعنی: همانا خداوند، توبه‌کنندگان را دوست دارد.
مقدمه‌ی سوم: امام باقر (علیه‌السلام) در زیارت عاشورا، یزید را لعن کرده و می‌فرمایند: «اَللّهُمَّ الْعَنْ یَزیدَ خامِساً»
نتیجه: اگر نظر مرحوم فشارکی را بپذیریم که می‌نویسد: «بعد از اینکه یزید از کرده‌های خود پشیمان شد» و همچنین نظر مرحوم ذهنی را بپذیریم که می‌نویسد: «یزید، آب حسرت از دیده ریخت و آه ندامت برکشید»، باید معتقد شویم که یزید (لعنه الله علیه) توبه کرده است و اگر توبه کرده، خدایش دوست دارد و اگر خدایش دوست دارد، نباید لعنتش کرد. همچنین کسی که توبه کرده، نیازی به خواندن نماز غفیله ندارد!! پس یا این فراز زیارت عاشورا اشکال دارد، یا یزید، توبه نکرده است. چون روایت تازه‌تأسیس فوق، نمی‌تواند از حیث سند و اعتبار، با زیارت عاشورا هماوردی کند، پس نتیجه می‌گیریم که روایت پشیمانی یزید و آموزش دادن نماز غفیله به او، اساسی نمی‌تواند داشته باشد.

نکته‌ی اصلی این نقد، آن است که اصحاب منهاج فردوسیان، توجه داشته باشند که قصه‌های مداحان و روضه‌خوانان را با قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان بسنجند، پس اگر تناقض و تضادی مشاهده کردند، آن قصه را مشکوک بدانند. همچنان که در حکایت فوق، ثابت شد که با اصول مسلم اعتقادی شیعه‌ی اثنی‌عشری، منافات دارد و سابقه‌اش نیز از یکصد و پنجاه سال قبل، فراتر نمی‌رود.

دستورالعمل سلوکی، منسوب به آقا محمد بیدآبادی + نقد /
اما بعد، بدان ! ای برادر عزیز، که راه به سوی قرب حق تعالی، جل شانه، منحصر است به دو چیز: تخلیه و تحلیه . 
تخلیه و تحلیه یعنی خالی کردن نفس ناطقه (که قلبش می‌گویند و روحش می‌نامند. اختلاف اسماء، به علت اختلاف مسمیات است از راه حیثیات، چنانکه، به تفصیل در کتب اهلش مسطوراست) از آنچه او را مانع و حائل شود. و باز دارد از توجه به خدا.

مقدمه:
قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان، برگرفته از تصریحات آیات قرآن کریم و روایات معتبر شیعه از اهل بیت طاهرین (علیهم‌السلام) است. این روایات، از منابع معتبر حدیث شیعه، برگرفته شده است. یکی از این منابع، عبارت است از:

مصادقه الإخوان‏

این کتاب، نوشته‌ی شیخ صدوق، ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی (۳۰۵ ـ ۳۸۱ هجری) است. مؤلف این کتاب از چهره‏های برجستهی فقها و روات شیعه در قرن چهارم هجری است.
کتاب حاضر مجموعه روایاتی است که از استادان منهاج فردوسیان (علیهم‌السلام) روایت شده و در باره‌ی رابطه‌ی میان افراد مؤمن با یکدیگر و حقوقی که برادران دینی بر هم دارند می‏باشد. این اثر، برای شناخت حقوق برادران دینی بر یکدیگر، کتابی بس ارزشمند و قابل توجه است و با توجه به روایات استادان منهاج فردوسیان (علیهم‌السلام) که تنها راه شناخت معارف و احکام اسلامی می‏باشند، نگاشته شده است.
این کتاب مانند دیگر کتاب‌های شیخ صدوق، پیوسته مورد توجه علما و فقهای شیعه قرار داشته و از معتبرترین اصول روایی شیعه به شمار می‏آید به طوری که روایات آن در بسیاری از مجموعه‌‏های روایی شیعه مانند کتب اربعه و بحار الانوار و وسایل الشیعه ذکر شده و به آن استناد شده است. این کتاب، شامل ۱۲۵ حدیث است که در ضمن ۴۳ باب تنظیم شده‏‌اند.

[۱۹۷] شاهد: قَالَ رَسولُ اللهِ‌‌ (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): «إِذا دَخَلَ أَهلُ الجَنَّهِ الجَنَّهَ یقُولُ الله تَبارَک وَتَعالی: تُرِیدُونَ شَیئا أَزِیدُکم؟ فَیقُولُونَ: أَلَم تُبَیض وُجُوهَنا؟ أَلَم تُدخِلنَا الجَنَّهَ وَ تُنَجِّنا مِنَ النَّارِ؟ فَیکشَفُ الحِجابُ، فَما أُعطُوا شَیئا أَحَبَّ إِلَیهِم مِنَ النَّظَرِ إِلی رَبِّهِم عز و جل»۱
ترجمه: رسول خدا‌ (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): فرمودند: «چون بهشتیان به بهشت وارد شوند، خدای بزرگ و والا می‌فرماید: «می خواهید که برایتان اضافه کنم؟»
[بهشتیان] می‌گویند: آیا ما را [با اینهمه نعمت،] رو سفید نساختی؟ آیا ما را وارد بهشت ننمودی و از آتش، نجاتمان ندادی؟
در این هنگام، پرده کنار زده می‌شود. پس چیزی به آنان داده نشده که برایشان خوش‌تر و محبوب‌تر از نگریستن به [جلوه‌ی خاص] پروردگار بزرگ و توانایشان باشد».

********************

[۱۹۸] شاهد: قَالَ رَسولُ اللهِ‌ (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) ـ فِی قَولِهِ تَعالی: «لِلَّذِینَ أَحْسَنُواْ الحُسْنَی وَ زِیادَهٌ»۲ ـ: الحُسنی: الجَنَّهُ، وَالزِّیادَهُ: النَّظَرُ إِلی وَجهِ الله»۳.
ترجمه: رسول خدا‌ (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): درباره‌ی این سخن خدای بلند مرتبه «برای کسانی که نیکویی می‌کنند، نیکی است و افزون تر» فرمودند: «[منظور از] نیکویی، بهشت است و [مقصود از نعمتِ] افزون تر، نگاه کردن به [جلوه‌ای خاص و بسیار عالی از] روی خدا[ست]».

********************

[۱۹۹] شاهد: قَالَ رَسولُ اللهِ‌ (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) ـ فِی قَولِهِ تَعالی «وُجُوهٌ یوْمَئِذٍ نَّاضِرَهٌ * إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَهٌ»۴ ـ: «ینظُرُونَ إِلی رَبِّهِم بِلا کیفِیهٍ، وَ لا حَدٍّ مَحدُودٍ، وَ لا صِفَهٍ مَعلُومَهٍ»۵
ترجمه: رسول خدا‌ (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): در مورد این سخن خدای بلند مرتبه «چهره‌هایی در آن روز، خرم‌اند. به پروردگار خویش می‌نگرند» فرمودند: «به [تجلیات خاصه‌ی] پروردگار خویش می‌نگرند، بی آن که او را چگونگی باشد، یا محدودیتی و یا صفتی معلوم».

********************

[۲۰۰] شاهد: قَالَ رَسولُ اللهِ‌‌ (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): «بَینا أَهلُ الجَنَّهِ فِی نَعِیمِهِم إِذ سَطَعَ لَـهُم نُورٌ فَرَفَعُوا رُؤُوسَهُم، فَإِذا الرَّبُّ قَد أَشرَفَ عَلَیهِم مِن فَوقِهِم، فَقالَ: اَلسَّلامُ عَلَیکم یا أَهلَ الجَنَّهِ. وَذَلِک قَولُ اللهِ: «سَلَامٌ قَوْلًا مِن رَّبٍّ رَّحِیمٍ»۶ فَینظُرُ إِلَیهِم وَ ینظُرُونَ إِلَیهِ، فَلا یلتَفِتُونَ إِلی شَیءٍ مِنَ النَّعِیمِ ما دامُوا ینظُرُونَ إِلَیهِ حَتّی یحتَجِبَ عَنهُم وَ یبقی نُورُهُ وَ بَرَکتُهُ عَلَیهِم فِی دِیارِهِم»۷
ترجمه: رسول خدا‌ (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): فرمودند: «در حالی که بهشتیان، غرق در نعمت خویش‌ند، به ناگاه، نوری برایشان درخشیـدن می‌گیرد. سرهایشان را بلنـد می‌کنند و [تجلی خاص و بسیار عالی از] پروردگار را می‌بینند که از فراز سرشان بر آنان مشرّف شده است و می‌فرماید: سلام بر شما ای بهشتیان.
این [معنی] همان سخن خداست [در قرآن] که [می‌فرماید:] «سلامی از جانب پروردگاری مهربان به آنان گفته می‌شود».
[سپس فرمودند:] پس خدا به آنان [به رحمت خاصه‌اش] می‌نگرد و آنان به [جلوه‌های خاصه‌ی] خدا می‌نگرند و تا زمانی که غرق در نگریستـن به [جلوه‌های] او هستند، به چیزی از نعمت‌ها توجه ندارند، تا آن که [آن جلوه‌ی خاص] از آنان پنهان می‌شود، ولی نور و برکت او برای آنان در خانه‌هایشان باقی می‌ماند».

********************

۱. صحیح مسلم، جلد ۱، صفحه‌ی ۱۶۳؛ سنن ترمذی، جلد ۴، صفحه‌ی ۶۸۷؛ سنن ابن ماجه، جلد ۱، صفحه‌ی ۶۷؛ مسند ابن حنبل، جلد ۶، صفحه‌ی ۵۰۴؛ تفسیر طبری، جلد ۷، صفحه‌ی ۱۰۶؛ کنز العمال، متقی هندی، جلد ۱۴، صفحه‌ی ۴۴۷.
۲. سوره‌ی یونس، آیه‌ی ۲۶.
۳. حلیه الاولیاء، ابونعیم، جلد ۵، صفحه‌ی ۲۰۴؛ مسند الشامیین، جلد ۳، صفحه‌ی ۳۰۳؛ تاریخ اصبهان، جلد ۲، صفحه‌ی ۲۹۵؛ تفسیر ابن کثیر، جلد ۴، صفحه‌ی ۱۹۹؛ تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، جلد ۹، صفحه‌ی ۱۴۰؛ تفسیر طبری، جلد ۷، صفحه‌ی ۱۰۵؛ کنز العمال، متقی هندی، جلد ۲، صفحه‌ی ۴۳۲.
۴. سوره‌ی قیامت، آیات ۲۲ و ۲۳.
۵. دُرّ المنثور، سیوطی، جلد ۸، صفحه‌ی ۳۵۰.
۶. سوره‌ی یس، آیه‌ی ۵۸.
۷. سنن ابن ماجه، جلد ۱، صفحه‌ی ۶۵؛ دُرّ المنثور، سیوطی، جلد ۷، صفحه‌ی ۶۵؛ کنز العمال، متقی هندی، جلد ۲، صفحه‌ی ۳۸.

اشکال: مطالبی در منهاج فردوسیان به صورت قاعده‌ی نظری یا قانون عملی آمده که به علت مخالفت با عقل، موجب مسخره کردن است. /
طرح اشکال: در منهاج فردوسیان قواعد و قوانینی آمده که گر چه برگرفته از تصریحات آیات و روایات است، ولی چون عقل بشر بدان پایه نرسیده که بتواند آن را توجیه علمی کند، موجب ‌می‌شود مورد تمسخر نادانان و حتی اهل علم قرار گیرد. لذا چنین مطالبی نباید منتشر شود. به عنوان مثال، غسل کردن برای کشتن مارمولک، از نظر عقلی و علمی، قابل توجیه نیست. پس چه اصراری بر انتشار آن دارید؟
جواب: بدین اشکال، از چند جهت می‌توان پاسخ داد که به برخی از آنها می‌پردازیم:
۱. حکمت بسیاری از احکام الهی و علت آنها معلوم نیست و بسیاری از احکام، به تازگی توجیه‌بردار شده‌اند. پس نباید به دلیل کوتاه بودن دست عقل ابزاری و علم تجربی، دستورات قطعی استادان راه کمال و سعادت را نادیده گرفت.
۲. قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان، تنها کتاب‌هایی نیستند که اینگونه مطالب را منتشر می‌نمایند بلکه در کتاب‌های فقهی فقهای عظام نیز به این مطالب اشاره یا تصریح شده است. مثلاً همین مسأله‌ی غسل کردن برای کشتن مارمولک، در این کتاب‌های فقهی آمده است: جواهر الاحکام، نجفی، جلد ۵، صفحه‌ی ۵۸؛ عروه الوثقی، یزدی، جلد ۱، صفحه‌ی ۴۶۴؛ منهاج الصالحین، حکیم، جلد ۱، صفحه‌ی ۱۱۶؛ تحریر الوسیله، امام خمینی، جلد ۱، صفحه‌ی ۱۰۰؛ رساله‌ی توضیح المسائل، شبیری زنجانی، مسأله‌ی ۶۵۲؛ رساله‌ی توضیح المسائل، فیاض، مسأله‌ی ۳۳۵.
۳. مسلمان بودن برخی از مسلمانان، نه به معنی تسلیم بودن در مقابل وحی و استاد اعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) است بلکه به معنی تسلیم بودن در برابر یافته‌های علمی یا توجیهات عقلی دانشمندان جهان است. انحراف خطرناکی که مانع از رسیدن به هرگونه کمال و سعادت واقعی می‌شود و انسان را در ابتدای راه کمال، زمین‌گیر می‌سازد. به عبارت دیگر، هر گاه مسأله‌ای از سوی کفّار و مشرکین در آزمایشگاه‌هایشان ثابت و پذیرفته شود، این اشکال را مطرح نمی‌کنند و این دلیل ‌می‌شود بر این که سخن کفار و مشرکین برایشان مهم‌تر و جلوتر از سخن امام معصوم (علیه‌السلام) و جانشین بحق پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) است.

مقدمه:
نوعی از تشیع، در جامعه‌ی امروز ما به عنوان دین رسمی پذیرفته شده که بخش‌هایی از قواعد نظری و قوانین عملی آن، در هیچ کتاب و سندی نوشته نشده و مستند به هیچ سند معتبری از وحی نیست، ولی به شدت در عمل، ‌مراعات ‌می‌شود و بدنه‌ی اصلی فرهنگی دینداری عوام شیعه‌ی امروز را تشکیل می‌دهد، این نوع از تشیع را «تشیع نانوشته» می‌نامیم.
چون این دیدگاه‌ها و اعمال، در نزد تقریباً عموم شیعیان ایران رایج است، از آن به «تشیع» یاد می‌کنیم ولی در حقیقت، اینها تشیع ناب و خالص نیست. و از آن جهت به آن «نانوشته» می‌گوییم که عمده‌ی آن، حتی در جایی نوشته نشده و فقط به صورت سینه به سینه از نسلی به نسل بعد منتقل می‌گردد، یا به صورت موجی توسط رسانه‌های جمعی (تلویزیون،‌ رادیو، اینترنت و روزنامه) به قالب عملی دینی جلوه‌گر ‌می‌شود.
البته باید توجه داشت که این دیدگاه‌ها و آداب عملی، از مواردی انتخاب شده که عمومیت دارد و قسمت زیادی از دیدگاه‌ها و آداب و رسوم شیعیان در نقاط مختلف ایران، در آن نیامده است.
همچنین لازم به ذکر است که این دیدگاه‌ها و آداب، مربوط به شیعیان ایران است و اگر دیدگاه‌ها و آداب سایر شیعیان مانند شیعیان عراق، عربستان، هند و پاکستان مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد، عجایب و غرایب بسیار دیگری بر این مجموعه افزوده می‌شود.
و نیز باید توجه داشت که این دیدگاه‌ها و آداب و رسوم، مربوط به زمان حال است و از آنچه در گذشته، رایج بوده و اکنون مورد توجه نیست، چشم‌پوشی شده است. امیدواریم روزی بیاید که موارد یاد شده در ذیل، با موارد منهاجی آن، جایگزین گردد.
در ادامه، نمونه‌هایی از تفاوت «تشیع نانوشته» به همراه مقایسه‌اش با دیدگاه‌ها و اعمال توصیه‌شده در «منهاج فردوسیان» را بیان می‌کنیم تا تفاوت این دو نوع از تشیع، بهتر آشکار شود. البته لازم به ذکر است که بعضی از این دیدگاه‌ها و رفتارها، دین نیست بلکه «آئین» است یعنی به عنوان تشیع بدان پرداخته نمی‌شود ولی در حد دستورات دینی، محترم شمرده ‌می‌شود.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

دیدگاه‌های تشیع نانوشته در باره‌ی زنان:
۱۱. در تشیع نانوشته معتقدند حضور زنان در مسجد و نمازهای جمعه و جماعت، مستحب است.
در منهاج فردوسیان معتقدند بهترین مسجد زن، خانه‌ی اوست و نماز جمعه و جماعت را برای زن، مستحب نمی‌دانند.
۱۲. در تشیع نانوشته معتقدند حضور زنان در تشییع جنازه، مستحب است.
در منهاج فردوسیان معتقدند حضور زنان در تشییع جنازه، نهی شده است.
۱۳. در تشیع نانوشته معتقدند هر گاه برای زن حامله، دعای شش قفل نوشته شود، فرزندش می‌ماند و سقط نمی‌شود.
در منهاج فردوسیان معتقدند توصیه‌ای به چنین دعایی با چنین خاصیتی نشده است.
۱۴. در تشیع نانوشته معتقدند نقاب زدن برای زنان، مستحب است.
در منهاج فردوسیان معتقدند حفظ حجاب برای بانوان، ضروری است ولی توصیه‌ای به نقاب زدن آنان نشده است.